Liệu pháp cấy gen cứu trẻ khỏi mù lòa
16/3/2025Liệu pháp gen 'thay đổi cuộc sống' cho trẻ em sinh ra đã mù lòa
Trần-Đăng Hồng, PhD
Hình 1. Jace, 6 tuổi, ở Connecticut, Hoa Kỳ, khi sinh ra đã mắc một tình trạng mắt hiếm gặp và ác độc, có thể đưa đến mù lòa.
Tình trạng di truyền hiếm gặp này có nghĩa là thị lực của trẻ sơ sinh suy giảm rất nhanh ngay từ khi mớisinh ra.
Một thử nghiệm về liệu pháp gen đã giúp bốn trẻ mới biết đi - sinh ra đã mắc một trong những dạng mù lòa nghiêm trọng nhất ở trẻ em - có được "những cải thiện thay đổi cuộc sống" về thị lực, theo các bác sĩ tại Bệnh viện mắt Moorfields ở London.
Trước khi áp dụng liệu pháp này, các cháu được đăng ký là mù hợp pháp bởivì các cháu chỉ có thể phân biệt được giữa bóng tối và ánh sáng. Sau khi được chửa trị bằng liệu pháp gen, tất cả các bậc cha mẹ đều báo cáo rằng các cháu đã cải thiện - một số trẻ nhỏ của họ hiện đã có thể bắt đầu vẽ và viết.
Các công việc tiếp theo đang được thực hiện để xác nhận nghiên cứu ban đầu, được đăng trên tạp chí y khoa Lancet truyền bá khắp thế giới.
Liệu pháp gen cho một dạng mù di truyền khác đã có trên NHS từ năm 2020.
Công trình nghiên cứu mới này đưa đến thành công bằng cách tiêm các bản sao khỏe mạnh của một gen khiếm khuyết vào phía sau mắt của trẻ ngay từ khi còn rất nhỏ để điều trị dạng bệnh nghiêm trọng này.
Jace đã được điều trị một bên mắt ngay sau khi tròn hai tuổi. Jace, đến từ Connecticut, Hoa Kỳ, đã được điều trị bằng liệu pháp gen tại London khi mới hai tuổi.
Hình 2. Cậu bé Jace đến từ Hoa Kỳ được chửa trị thành công ở London
Khi còn là một đứa trẻ, cha mẹ cậu bé nhận thấy có điều gì đó không ổn về thị lực của cậu bé.
"Khoảng tám tuần tuổi, khi trẻ sơ sinh bắt đầu nhìn bạn và mỉm cười, Jace vẫn chưa làm như vậy", mẹ của cậu bé cho biết.
Bà biết theo bản năng rằng có vấn đề và bắt đầu tìm kiếm lý do, mất 10 tháng.
Sau nhiều lần đến gặp bác sĩ và làm nhiều xét nghiệm, gia đình được thông báo rằng Jace mắc phải tình trạng cực kỳ hiếm gặp. Tình trạng này do đột biến gen có tên là AIPL1 gây ra và hiện vẫn chưa có phương pháp điều trị nào được xác định tại Hoa Kỳ.
"Đó là một cú sốc", cha của Jace, Brendan, nói về đứa con đầu lòng của mình. "Tất nhiên, bạn không bao giờ nghĩ rằng điều đó sẽ xảy ra với mình, nhưng cuối cùng cũng có rất nhiều sự an ủi và nhẹ nhõm khi biết được... vì nó đã cho chúng tôi một cách để tiến về phía trước".
Gia đình đã may mắn khi nghe về một thử nghiệm đang được tiến hành ở London - chỉ là tình cờ - khi họ đang tham dự một hội nghị về tình trạng mắt. Thế là họ mang cháu Jace đến London.
Ca phẫu thuật của Jace diễn ra nhanh chóng và "khá dễ dàng", mẹ của cậu bé cho biết. Cậu bé có bốn vết sẹo nhỏ ở mắt, nơi các bản sao khỏe mạnh của gen được tiêm vào võng mạc ở phía sau mắt thông qua phẫu thuật nội soi.
Những bản sao này nằm bên trong một loại vi-rút vô hại, đi qua các tế bào võng mạc và thay thế gen bị lỗi. Sau đó, các gen khỏe mạnh, đang hoạt động sẽ khởi động một quá trình giúp các tế bào ở phía sau mắt hoạt động tốt hơn và tồn tại lâu hơn.
Trong tháng đầu tiên sau khi điều trị, Brendan nhận thấy Jace nheo mắt lần đầu tiên khi nhìn thấy ánh nắng mặt trời chiếu qua cửa sổ nhà họ.
Tiến triển của con trai ông "khá đáng kinh ngạc", ông nói. "Trước khi phẫu thuật, chúng tôi có thể giơ một vật gần mặt cháu và cháu sẽ không thể theo dõi được vật đó.Bây giờ cháu có thể nhặt đồ vật trên sàn, cháu có thể kéo đồ chơi ra, làm những việc mà trước đây cháu không thể làm được".
Cha mẹ cháu cho biết đây có thể không phải là lần điều trị cuối cùng mà cháu cần trong đời, nhưng những cải thiện cho đến nay đang giúp cháu hiểu biết hơn về thế giới bên ngoài.
"Thật khó để đánh giá thấp tác động của việc có một chút thị lực", Brendan nói.
CháuJace, hồi hai tuổi thì được được phẫu thuật ghép gen, hiện nay đã sáu tuổi, và đang có thị lực bình thường.
Mẹ của Jace nói rằng ‘’thật tuyệt vời khi chứng kiến con”. Bà nói thêm: “Chúng ta cần phải khuếch đại hiệu quả của phương pháp điều trị này, bởi vì chúng ta nghĩ đến tất cả những bậc cha mẹ khác đang ngồi đó với đứa con năm tháng tuổi của mình và vô cùng lo lắng về tương lai của chúng. Chúng tôi rất may mắn khi có khả năng chọn lựanày cho chúng tôi và cho Jace”.
Giáo sư James Bainbridge, bác sĩ phẫu thuật võng mạc tại Bệnh viện Mắt Moorfields ở London, người đã giúp chỉ đạo thử nghiệm, cho biết việc cho trẻ em cơ hội cải thiện thị lực ngay từ sớm như vậy có thể tạo ra sự khác biệt lớn đối với sự phát triển và khả năng tương tác với mọi người của chúng.
"Suy giảm thị lực ở trẻ nhỏ có tác động tàn phá đến sự phát triển của chúng.Điều trị bằng loại thuốc di truyền mới này ở trẻ sơ sinh có thể thay đổi cuộc sống của những người bị ảnh hưởng nghiêm trọng nhất", ông nói.
Bốn đứa trẻ, đến từ Hoa Kỳ, Thổ Nhĩ Kỳ và Tunisia, đều mắc phải dạng mù bẩm sinh Leber hung dữ, khi một khiếm khuyết di truyền khiến các tế bào ở phía sau mắt - vốn thường giúp phân biệt ánh sáng và màu sắc - bị trục trặc và chết nhanh chóng.
Hình 3. Mô hình mắt người
Các nhà khoa học tại University College London đã phát triển quy trình cải tiến này, bao gồm việc truyền các bản sao khỏe mạnh của gen vào phía sau mắt và các chuyên gia của Bệnh viện Great Ormond Street đã dẫn đầu trong việc thực hiện quy trình này trong thử nghiệm.
Không giống như các thử nghiệm khoa học truyền thống, các gia đình được cung cấp liệu pháp thử nghiệm này theo giấy phép đặc biệt được thiết kế để xử dụng vì mục đích nhân đạo, khi không có lựa chọn nào khác.
Mỗi trẻ em được điều trị một mắt - một biện pháp được thực hiện trong trường hợp phương pháp điều trị có bất kỳ tác dụng phụ nào.
Các em ở độ tuổi từ một đến ba khi thực hiện quy trình này và sau đó thị lực của các em được kiểm tra theo các khoảng thời gian trong bốn năm tiếp theo, theo nhiều cách khác nhau - bao gồm cả việc di chuyển xuống hành lang và xác định cửa ra vào.
Với độ tuổi của mình, một số trẻ thấy các bài kiểm tra mắt chính thức hơn là một thách thức.
'Thật ấn tượng'. Theo các bác sĩ của Moorfields, kết quả xét nghiệm mà họ đã hoàn thành, cùng với báo cáo của cha mẹ về sự cải thiện của họ, đưa ra "bằng chứng thuyết phục" rằng cả bốn em đều được hưởng lợi từ phương pháp điều trị và nhìn thấy nhiều hơn so với dự kiến với quá trình bình thường của bệnh.
Trong khi đó, thị lực ở mắt không được điều trị của họ suy giảm, đúng như dự kiến.
Bác sĩ phẫu thuật mắt tư vấn, Giáo sư Michel Michaelides, tại Viện Nhãn khoa UCL, cho biết thêm: "Kết quả đối với những đứa trẻ này vô cùng ấn tượng và cho thấy sức mạnh của liệu pháp gen trong việc thay đổi cuộc sống".
Nhóm nghiên cứu có kế hoạch theo dõi những đứa trẻ để xem kết quả trong thời gian dài.
Cho đến nay, kết quả mang lại cho họ hy vọng rằng việc can thiệp sớm vào các tình trạng mắt di truyền khác ở trẻ em có thể mang lại "lợi ích lớn nhất" và cuối cùng là thay đổi cuộc sống của trẻ em.
Các bác sĩ tại Vương quốc Anh đã trở thành những người đầu tiên trên thế giới thực hiện thành công liệu pháp gen tiên phong giúp bảo tồn thị lực cho trẻ nhỏ mắc bệnh di truyền cực kỳ hiếm gặp thường gây mù lòa trong vài năm đầu đời.
Những bệnh nhân, về cơ bản là bị mù khi mới sinh, giờ đây có thể nhìn thấy các hình dạng, tìm đồ chơi, nhận dạng khuôn mặt và trong một số trường hợp, thậm chí có thể đọc và viết.
Quy trình này mất khoảng một giờ, bao gồm tiêm các bản sao khỏe mạnh của gen bị ảnh hưởng vào phía sau một bên mắt để "kích hoạt" độ nhạy.
Các chuyên gia hy vọng phương pháp này có thể được áp dụng rộng rãi hơn ở Anh và các nơi khác như một phương pháp điều trị được cấp phép.
Bốn trẻ em đã được các chuyên gia từ Bệnh viện Mắt Moorfields và Viện Nhãn khoa UCL lựa chọn để điều trị bằng liệu pháp gen vào năm 2020.
Tất cả đều bị loạn dưỡng võng mạc nghiêm trọng được gọi là chứng mù bẩm sinh leber (LCA), một tình trạng di truyền gây mất thị lực do khiếm khuyết ở gen AIPL1.
Gen này rất quan trọng đối với chức năng của các thụ thể ánh sáng, các tế bào cảm biến ánh sáng trong võng mạc chuyển đổi ánh sáng thành tín hiệu điện mà não diễn giải thành thị lực.
Giáo sư James Bainbridge, bác sĩ phẫu thuật võng mạc tư vấn tại Bệnh viện Mắt Moorfields và là giáo sư nghiên cứu võng mạc tại Viện Nhãn khoa UCL, nói với hãng thông tấn PA: “Thông thường, trẻ chỉ có thể phân biệt sáng và tối, và thị lực ít ỏi mà trẻ sẽ mất đi trong vài năm đầu đời.
“Vì vậy, chúng tôi phát hiện ra rằng bằng cách cung cấp gen cho đôi mắt của trẻ vốn không có, chúng tôi có thể cải thiện đáng kể thị lực của trẻ và điều này dường như có tác động tích cực đến sự phát triển chung của trẻ”.
Các ca phẫu thuật được thực hiện tại Bệnh viện Great Ormond Street ở London, với các bác sĩ thực hiện phẫu thuật nội soi cho những bệnh nhân từ một đến hai tuổi để tiếp cận mắt.
Các bản sao khỏe mạnh của gen AIPL1, chứa trong một loại vi-rút vô hại, sau đó được tiêm vào võng mạc, lớp mô nhạy sáng ở phía sau mắt.
“Hiệu ứng của việc đó là khởi động, nếu bạn muốn, độ nhạy của võng mạc”, Giáo sư Bainbridge nói thêm. “Và kỳ vọng là điều đó có thể mang lại một số lợi ích cho thị lực của trẻ trong vòng vài tuần hoặc vài tháng, và thực sự chúng tôi rất vui mừng khi thấy điều đó thực sự xảy ra.”
Liệu pháp gen chỉ được áp dụng cho một mắt của mỗi bệnh nhân để khắc phục mọi vấn đề an toàn tiềm ẩn.
Do LCA rất hiếm, bệnh nhân được phát hiện ở bên ngoài Vương quốc Anh, với các gia đình đi du lịch đến London từ Hoa Kỳ, Thổ Nhĩ Kỳ và Tunisia.
“Tình trạng cụ thể này thực sự rất hiếm,” Giáo sư Bainbridge cho biết. “Và do đó, chúng tôi có thể mở rộng khả năng điều trị trên toàn cầu và những gia đình đầu tiên tiếp cận chúng tôi với những đứa trẻ đủ điều kiện tình cờ đến từ bên ngoài Vương quốc Anh. “Hy vọng là phương pháp điều trị này sẽ có sẵn cho trẻ em ở Vương quốc Anh và những nơi khác như một phương pháp điều trị được cấp phép.”
Những đứa trẻ đã được theo dõi trong nhiều năm để xác định hiệu quả lâu dài của liệu pháp.
“Thành thật mà nói, cha mẹ rất vui mừng khi thấy thị lực của mắt được điều trị được cải thiện đáng kể như vậy”, Giáo sư Bainbridge nói với PA.
“Họ rất nhẹ nhõm và rất tích cực về những phát hiện này.
“Cha mẹ mô tả rằng trẻ em trở nên tự tin hơn về khả năng vận động, tính độc lập, khả năng tìm đường đi, cũng như khả năng nhận dạng hình dạng, khuôn mặt và hình ảnh.
“Một số trẻ thậm chí có thể đọc và viết sau khi can thiệp, điều mà người ta hoàn toàn không mong đợi ở tình trạng này, nếu không được điều trị”.
Nước Úc lần đầu tiên áp dụng kỷ thuật này và đã thành công. Hai anh em tuổi teen mắc một căn bệnh hiếm gặp đã ngăn chặn được tình trạng mất thị lực và cải thiện thị lực nhờ phẫu thuật sử dụng liệu pháp thay thế gen đầu tiên được chấp thuận trên thế giới cho bất kỳ tình trạng mù mắt di truyền nào.
Hai anh em ở Sydney đã trở thành những bệnh nhân đầu tiên ở đất nước này được điều trị bằng liệu pháp gen mới giúp cứu thị lực và mở ra hy vọng ngăn ngừa tình trạng mù lòa.
Liệu pháp gen mắt, LUXTURNA, là liệu pháp thay thế gen đầu tiên được chấp thuận trên thế giới cho tình trạng mù mắt di truyền và là một trong những liệu pháp thay thế gen đầu tiên cho bất kỳ căn bệnh nào ở người.
Được Cục Quản lý Hàng hóa Trị liệu chấp thuận, LUXTURNA được xử dụng để điều trị cho trẻ em và người lớn mắc các đột biến bệnh lý lưỡng alen ở RPE65, một tình trạng di truyền hiếm gặp dẫn đến mất thị lực và mù lòa.
Hai anh em, Riley 17 tuổi và Saman 15 tuổi, đều được chẩn đoán mắc chứng mù bẩm sinh Leber, một dạng loạn dưỡng võng mạc nghiêm trọng, trong năm đầu đời.
Vào cuối năm 2020 và đầu năm 2021, họ đã được các chuyên gia của Đại học Sydney tại Bệnh viện Nhi Westmead điều trị. Liệu pháp thay đổi cuộc sống mà họ nhận được đã ngăn chặn thành công tình trạng mất thị lực tiến triển của họ và dẫn đến một số cải thiện về thị lực.
Liệu pháp được cung cấp như một phần của Ocular Gene and Cell Therapies Australia (OGCTA), một sự hợp tác gần đây giữa Viện Save Sight tại Bệnh viện Mắt Sydney và Đại học Sydney, Phòng khám Mắt di truyền tại Mạng lưới Bệnh viện Nhi Sydney (SCHN) và Đơn vị Nghiên cứu Di truyền Mắt và Nhóm Y học Tế bào Gốc tại Viện Nghiên cứu Y khoa Trẻ em (CMRI).
Liệu pháp gen được tiêm dưới võng mạc.
Giáo sư Robyn Jamieson, người đứng đầu OGCTA và Trưởng khoa Y học Bộ gen, Đại học Sydney, và Trưởng đơn vị Nghiên cứu Di truyền Mắt tại SCHN và CMRI, đã mô tả liệu pháp này là một cuộc cách mạng và nói thêm rằng nó sẽ dẫn đến sự chuyển đổi đáng kể trong việc chăm sóc cho những bệnh nhân mắc các bệnh về mắt gây mù lòa.
“Bệnh võng mạc di truyền là một chẩn đoán tàn khốc. Cho đến nay, những bệnh nhân này bị mất thị lực tiến triển dẫn đến mù lòa và không có liệu pháp nào cho họ cả”, Giáo sư Jamieson cho biết.
“Nhưng thông qua chẩn đoán bộ gen mới và việc sử dụng liệu pháp gen mắt, chúng tôi thấy rằng chúng tôi có khả năng không chỉ ngăn chặn sự tiến triển đang diễn ra này mà còn giúp cải thiện thị lực cho những người bị mất thị lực võng mạc liên quan đến RPE65”.
Trẻ em và người lớn sinh ra với đột biến ở cả hai bản sao của gen RPE65 có thể mắc phải một loạt các triệu chứng, bao gồm quáng gà (nyctalopia), mất độ nhạy sáng, mất thị lực ngoại vi, mất độ sắc nét hoặc độ rõ nét của thị lực và có khả năng bị mù hoàn toàn.
Liệu pháp gen mắt hoạt động bằng cách tiêm LUXTURNA dưới võng mạc và mang gen RPE65 hoạt động để thay thế gen bị lỗi, do đó ngăn ngừa một số triệu chứng tàn khốc này.
Giáo sư John Grigg, Trưởng khoa Mắt tại Viện Save Sight và là chuyên gia hàng đầu về bệnh võng mạc di truyền tại OGTCA, nhận xét rằng thật đáng mừng khi thấy những thay đổi về khả năng thị lực của những bệnh nhân đầu tiên được điều trị bằng LUXTURNA.
Giáo sư Grigg cho biết: "Những cải thiện thực tế về chức năng thị giác khá đáng chú ý khi đưa các biện pháp đánh giá kết quả thử nghiệm lâm sàng khá khô khan vào cuộc sống".
Giáo sư Frank Martin, Giáo sư lâm sàng về các chuyên khoa Nhi khoa và Sức khỏe trẻ em và Nhãn khoa tại Đại học Sydney cũng vô cùng hào hứng với liệu pháp này.
“Là một bác sĩ nhãn khoa đã chăm sóc cho những bệnh nhân mắc chứng mù lòa Leber trong nhiều năm và không thể đưa ra bất kỳ phương pháp điều trị nào, thật vô cùng bổ ích khi giờ đây có cơ hội không chỉ mang lại hy vọng cho các gia đình mà còn tham gia vào việc cải thiện thị lực cho con mình", Giáo sư Martin cho biết.
Giáo sư Matthew Simunovic, Bác sĩ phẫu thuật võng mạc, Bệnh viện Mắt Sydney và SCHN, Phó Giáo sư tại Viện Save Sight, Đại học Sydney đã thực hiện ca phẫu thuật đầu tiên. Ông tin rằng lợi ích của phương pháp điều trị này sẽ kéo dài trong tương lai.
“Đây là ca phẫu thuật cực kỳ tinh vi, trong đó LUXTURNA được tiêm dưới võng mạc, ở một số bệnh nhân, võng mạc có thể mỏng như một tờ giấy in”, Phó Giáo sư Simunovic cho biết.
Reading, 16/3/2025